Το Βιλαέτι της Γαστούνης προ της επανάστασης του 1821, ήταν από τα μεγαλύτερα του Μοριά και είχε πληθυσμό 25.000 χριστιανούς και 4.000 Οθωμανούς, ήταν χωρισμένο σε 168 τσιφλίκια (χωριά), τα οποία έπαιρναν συνήθως τα ονόματά τους από τα ονόματα των Τούρκων Αγάδων:
- Σουλεϊμάναγα (Μυρσίνη)
- Μουσουλούμπεη (Λευκοχώρι)
- Σαμπάναγα (Αγία Μαύρα)
- Δελήμπαλη (Εφύρα)
- Ιμάμης Τσαούσης (Κέντρο) κ.α.
Ο Πύργος από το 1790 αποτελούσε ξεχωριστό Βιλαέτι. Λόγω ειδικών προνομίων που είχε από το Σουλτάνο (αφορολόγητο), αναπτύχθηκε τα τελευταία χρόνια πριν την επανάσταση αλματωδώς, ενώ ο πληθυσμός του ανερχόμενος γύρω στις 7.000 ήταν καθαρά ελληνικός και σε καλύτερη οικονομική και κοινωνική κατάσταση από της Γαστούνης.
Ο Πύργος πήρε το όνομα του από έναν πύργο που υπήρχε στο Επαρχείο ο Ιωάννης Τσερνωτάς (δεν είναι εξακριβωμένο) για να προστατεύονται οι άνθρωποι και τα ζώα ή ακόμη και για να τους παρακολουθεί.
Η προπαρασκευή του γένους για την απελευθέρωση έγινε από τον υπόδουλο και τον απόδημο Ελληνισμό και η συμβολή και των Ηλείων υπήρξε σημαντική.
Τον ξεσηκωμό του λαού μας σχεδίασε, μελέτησε και δυνάμωσε αναμφισβήτητα η Φιλική Εταιρεία την οποία συνέστησαν οι Νικόλαος Σκουφάς από την Άρτα ο Αθανάσιος Τσακάλωφ από τα Γιάννενα και ο Ανδριτσανίτης Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος , ο οποίος αφιέρωσε τον εαυτό του στην υπηρεσία της πατρίδας.
Φιλική εταιρεία και Ηλεία
Στη Φιλική Εταιρεία μυήθηκαν οι σημαντικοί Πατριώτες, και αρκετοί πρόκριτοι της Ηλείας. Στον κατάλογο περιλαμβάνονται τα ονόματα των οπλαρχηγών της Ηλειακής εξέγερσης:
- Χαράλαμπος Βιλαέτης
- Γιάννης Βιλαέτης
- Δημήτριος Άχολος
- Γεώργιος Χρύσανθος
- Μιχαήλ Σισίνης κ.ά.
Αξιόλογο μέλος της Φιλικής Εταιρίας και πρωτεργάτης της επανάστασης στην Ηλεία ήταν ο Γαστουναίος Γεώργιος Σισίνης που μυήθηκε στην Εταιρία το 1819 μαζί με τους γιους του Χρύσανθο και Μιχάλη και εργάστηκε μεθοδικά για την προετοιμασία του αγώνα στην Ηλεία. Σημαντικό μέλος της εταιρίας υπήρξε ο ηρωικός αγωνιστής Χαράλαμπος Βιλαέτης από τον Πύργο, μυήθηκε στην Εταιρία το 1819 και σε συνεργασία με το Γ. Σισίνη, ξεσήκωσαν την Ηλεία σε επανάσταση. Παραμονές της επανάστασης οι Έλληνες του κάμπου και του Πύργου ήταν έτοιμοι ψυχολογικά και ηθικά για την εξέγερση έχοντας εξασφαλίσει και τον πολεμικό εξοπλισμό. Η εξέγερση ωρίμασε συνέπεια της καταπίεσης που επικρατούσε από Τούρκους και τους δυνάστες Λαλαίους Τουρκαλβανούς.
Ιστορική έρευνα και επιμέλεια: Θέμης Μαντάς, εκπαιδευτικός – συγγραφέας
